.
Vier vooraanstaande activisten bezorgd over verhitte klimaat rond betogingen
Bron: nrc.nl
Wat gebeurt er als je Farmers Defence Force, Extinction Rebellion, Kick Out Zwarte Piet én Willem Engel bij elkaar in de kroeg zet?
Rond twaalf uur 's middags loopt een vrouw in zwarte jas Stadscafé Amersfoort binnen. '#FreeWillem-Engel' staat op het achterpand genaaid, met daarnaast een iconisch ogende pentekening van de Rotterdamse dansleraar als verzetsheld in coronatijd. Vlak achter zijn verloofde Dorien Duinker loopt Willem Engel het etablissement in. Daarna schuiven achtereenvolgens Sam Schwencke (Extinction Rebellion, XR), Sieta van Keimpema (Farmers Defence Force, FDF) en Jerry Afriyie (Nederland Wordt Beter/Kick Out Zwarte Piet, KOZP) aan.
In het Amersfoortse café wrijft een aantal cafébezoekers zich in de ogen. Wat ís dit voor bijeenkomst? En: wacht eens even, deze mensen waren toch juist elkaars tegenpolen?
De demonstraties van dit viertal slaagden er de voorbije jaren in besluitvorming over klimaat en natuur te vertragen (FDF) of juist te versnellen (XR). Door de acties van Kick Out Zwarte Piet veranderde een eeuwenoud kinderfeest op veel plaatsen wezenlijk van aanzien. En midden in de pandemie bezorgde Willem Engel het kabinet een gevoelige nederlaag, toen een rechter de avondklok in eerste aanleg als onrechtmatig bestempelde.
Met hun blokkades en betogingen bezorgden de vier menig burgemeester slapeloze nachten, of op zijn minst bestuurlijke hoofdpijn. Brandende hooibalen, vastgelijmde lichaamsdelen, maar ook verbranding van heilige boeken - elke nieuwe actievorm zet de discussie over wat wel en niet kan op scherp. Ondertussen drukt de dadendrang van demonstrerend Nederland volgens burgemeesters inmiddels te zwaar op politie en justitie. "Edwin Wagensveld van Pegida steekt óók een miljoen euro in de fik", zei burgemeester Ahmed Marcouch in een terugblik op de kosten van de afgelopen zaterdag verhinderde koranverbranding in zijn stad Arnhem. Hij pleit inmiddels voor een landelijk verbod op dit soort acties. Marcouch' collega in Den Haag, Jan van Zanen, ging eerder al een stap verder: hij kondigde een lokaal trekkerverbod af. Boeren mogen slechts nog met twee symbolische trekkers komen demonstreren.
Tekenend voor de snel veranderende sfeer rond het demonstratierecht was een gedachtewisseling in de Tweede Kamer, enkele weken geleden. Minister Hugo de Jonge en het Kamerlid Mona Keijzer (BBB) bleken het erover eens dat van demonstranten een zeker 'democratisch ethos' mag worden verwacht. "Dat vind ik een mooi begrip", zei de bewindsman, "omdat het daar niet alleen maar om de rechten gaat, waar we in Nederland zo verschrikkelijk goed in zijn, maar ook om de plichten. Om daadwerkelijk een leefbare samenleving te onderhouden met elkaar."
Binnenkort stuurt De Jonge namens het kabinet een brief naar de Tweede Kamer over het demonstratierecht. Vooruitlopend hierop heeft NRC vier grootgebruikers van datzelfde recht uitgenodigd om hun ervaringen met elkaar te delen en hun reactie te geven op de verwachtingen van 'het gezag'. Zijn activisten inderdaad een constructievere houding verschuldigd aan democratie en samenleving?
De stemming aan tafel is een andere dan die in de huidige Tweede Kamer en in burgemeesterskamers. De vraag naar democratisch ethos wordt in Amersfoort beantwoord met democratisch pathos. "Plichten? Laten we het eerst over onze rechten hebben", reageert Sam Schwencke van Extinction Rebellion. In de ogen van haar organisatie heeft "de staat het sociaal contract met burgers verbroken door diezelfde burgers niet te beschermen tegen de enorme gevolgen van de klimaatcrisis voor hun gezondheid." Zolang dat contract niet hersteld is, hebben burgers het recht in actie te komen, zegt Schwencke - inclusief acties van burgerlijke ongehoorzaamheid.
De vier tafelgenoten ervaren het gezag in Nederland allen als intimiderend, willekeurig en allesbehalve neutraal bij het toepassen van demonstratierechten. Media dienen de democratie al evenmin, vinden ze: die kiezen te vaak de kant van het gezag.
Ervaringen
"Weten jullie wat een bokkenpoot is?" vraagt Schwencke als reactie op de openingsvraag van NRC naar ingrijpende demonstratie-ervaringen. "Dan duwt een agent bij een arrestatie de vingers van je hand met kracht naar achteren." Ze doet het voor, terwijl de anderen instemmend knikken. Het kwam haar beste vriend op zes weken gips rond de pols te staan. "Hij kon toen niet van zijn demonstratierecht gebruikmaken. Hij kon zelfs niet werken."
Anti-lockdownactivist Willem Engel herinnert zich zijn vier arrestaties als de dag van gisteren. "Er vloog een keer een helikopter laag boven mijn hoofd, terwijl ik door Amsterdam liep. Die volgde me overal. Ik ben een parkeergarage in gelopen en daar van kleding gewisseld. Zo kon ik ze even van me afschudden."
Jerry Afriyie denkt terug aan 12 november 2016, toen 198 KOZP-demonstranten zich in Rotterdam verzamelden om bij de nationale intocht in Maassluis tegen Zwarte Piet te demonstreren. Ze werden tegengehouden nadat burgemeester Aboutaleb (PvdA) de betoging had verboden. "Wat me vooral bijstaat", vertelt Afriyie, "is dat de groep in drieën gedeeld werd: een groep witte demonstranten, een gemengde groep en één groep zwarte Nederlanders. Die laatste werd duidelijk het meest hardvochtig behandeld."
Sieta van Keimpema, bestuurslid van Farmers Defence Force, herinnert zich vooral de twee keer dat agenten hun wapen op boerendemonstranten richtten. Op Thijs Wieggers bijvoorbeeld, de FDF-voorman uit Mariënvelde, die bij een protest in Bleiswijk met zijn trekker zou zijn ingereden op een agent. Hij werd daar later van vrijgesproken. En op Jouke Hospes uit Akkrum, op dat moment zestien jaar, die bij het wegrijden van een protest een kogel in zijn trekker kreeg. "De agent die daarvoor verantwoordelijk was kreeg een lage straf een maand voorwaardelijke celstraf. Toch ging hij meteen in beroep." Hoeveel effect een demonstratie ook mag sorteren in de samenleving, armpje drukken met de autoriteiten verlies je uiteindelijk altijd, stelt het viertal bezorgd vast.
Die zorgen worden door bestuurlijk Nederland niet zo gedeeld. "In veruit de meeste gevallen gaat het juist heel goed", zegt de Haagse burgemeester Van Zanen (VVD) in een apart gesprek met NRC. Hij krijgt ruim tweeduizend demonstraties per jaar te verwerken in zijn stad. Als hij hoort dat demonstranten zich in zijn stad soms minder goed beschermd voelen, zegt hij: "Och gut, zeggen ze dat? We faciliteren demonstraties juist tot we erbij neervallen, ook onder zeer moeilijke omstandigheden."
Dit is nou typisch een gezagsreflex, klinkt het in Amersfoort. "Ze doen alsof ze de baas zijn", zegt Schwencke. "Maar als er iets misgaat, dan is de politie nergens op aan te spreken." Van Zanen weer: "Ik nodig iedereen die vindt dat er fouten zijn gemaakt, van harte uit naar de rechter te gaan. Maar dat gebeurt vaak niet. Bewust niet, omdat ze weten dat ze daar geen gelijk krijgen."
Foto's: Merlin Daleman
Zijn woorden stroken niet met de ervaringen aan tafel. Van Keimpema wacht op een uitspraak van de Raad van State over de gang van zaken tijdens de boerenprotesten in oktober 2019. Engel vertelt over de beroepszaak over de arrestatie van 74 coronademonstranten op 28 maart 2021 ("onder wie mijn verloofde"), waar pas deze week een regiezitting voor gepland stond. "Terwijl", zegt Schwencke, "er soms ineens wél prioriteit aan andere zaken wordt gegeven. Deze maand stond ik terecht voor een XR-sticker die ik in 2021 op een lantaarnpaal geplakt heb. Oudere zaken liggen nog steeds op de stapel."
Terwijl de rechtsgang als willekeurig en weinig toegankelijk wordt ervaren, kunnen de handhavers van de politie op nog minder waardering rekenen aan de tafel in Amersfoort. Vijf gebroken polsen op duizenden aanhoudingen op de A12 laten misschien zien dat het gebruik van geweld een uitzondering is. Maar toch, zegt XR-activiste Sam Schwencke: "Zelf zeg ik inmiddels: Never trust a cop. All cops are bastards." Extinction Rebellion neemt deze laatste uitspraak niet voor zijn rekening. "Maar als organisatie vragen we onze rebellen wel om niet met de politie te praten; daar hebben we speciaal getrainde rebellen voor. De politieorganisatie is rot van binnen."
Naast haar knikt Willem Engel instemmend. Hem schieten de bevindingen van VN-rapporteur Nils Melzer te binnen. Die had in 2022 over de harde politie-aanpak van de antilockdownprotesten van een jaar eerder gezegd: "Dit is een van de meest afschuwelijke beelden van politiegeweld die ik gezien heb sinds George Floyd." De zwarte man die in 2020 werd gedood door politiegeweld in de VS. Toch zit het probleem dieper dan de politie, meent Engel. "Dan kom je uit bij de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) en de inlichtingendiensten." Hij omschrijft ze als "puppetmasters" die protesten zouden orkestreren. Een beschuldiging waarvoor hij geen bewijs overlegt.
Engels conclusie: "Zodra je iets doet wat de macht niet zint, word je vermorzeld. Die excessen lopen zelden helemaal uit de hand, maar zijn zo structureel dat ze genoeg afschrikking bevatten." Zijn buurvrouw van XR herkent het patroon. "We merken het bij onze cursussen. Veel mensen zijn best bang geworden en zeggen dat ze al drie jaar eerder hadden willen komen, maar de drempel die door het politiegeweld wordt opgeworpen te hoog vinden. Kun je nagaan met hoeveel we zouden zijn als die drempel lager was." Schwencke van XR zegt "als snelwegblokkeerder" veel respect te hebben voor de manier waarop de boeren met groot materieel de weg op blijven gaan. "Helemaal top."
Sieta van Keimpema van Farmers Defence Force merkt juist op dat er met sommige politiechefs best afspraken te maken zijn. Helaas verdwenen die vaak weer. "Wie deugt, stapt eruit", zegt Van Keimpema. "Joost Valk, bijvoorbeeld, was echt super. Met hem kon je afspraken maken." (Het voormalig Hoofd Handhaven Netwerken, een sleutelfunctie in het landelijk politieapparaat, is tegenwoordig 'senior adviseur integrale veiligheid' in de gemeente Urk.)
Wat opvalt tijdens het delen van deze ervaringen is de consensus. De actievoerders lijken vastbesloten elkaar niet te bekritiseren of af te vallen, ook als ze daar door de verslaggevers aan tafel toe worden uitgenodigd.
Observaties
Het gesprek tussen de vier activisten in Amersfoort raakt helemaal in een stroomversnelling als de kwestie van neutraliteit van het gezag ter sprake komt. De stelling van bestuurders dat ze zich nooit met de inhoud van demonstraties bemoeien, wordt ronduit weggelachen.
KOZP-voorman Afriyie vindt dat het demonstratierecht sterk wordt gepolitiseerd. "Kijk maar eens hoe minister van Justitie Dilan Yesilgöz steeds opkomt voor de Joodse gemeenschap, zoals na de demonstraties bij het Holocaustmuseum", zegt Afriyie. "Ik heb haar dat nooit zien doen voor de rechten van de zwarte gemeenschap. Het is nu het Herdenkingsjaar Slavernijverleden en we hebben haar nog steeds niet gezien."
Ook de manier waarop burgemeesters bepaalde uitzonderingen op het demonstratierecht (gezondheid, verkeersveiligheid, wanordelijkheden) gebruiken om demonstraties aan banden te leggen, kan op cynisme rekenen.
Afriyie staat uitvoerig stil bij de gebeurtenissen vorig weekend in Arnhem, toen burgemeester Marcouch een koranverbranding verbood en Pegida-voorman Wagensveld een gebiedsverbod oplegde. "Vaak gebruiken burgemeesters 'dreiging' om demonstraties te verbieden". Te weinig controleerbaar, vindt Afriyie. Bovendien: niemand daar in Arnhem realiseerde zich volgens hem het gevaar van de glijdende schaal door met het koranverbrandingsverbod in te stemmen. "Ik ben absoluut tegen het verbranden van welk boek dan ook, zeker als ik weet dat die verbranding mensen in hun ziel raakt en averechts werkt. Maar nu is het de Koran, welk boek komt daarna dat belangrijker is dan het demonstratierecht? Manifesten? Poëziebundels?"
Willem Engel vult aan: "Kijk maar wat er in Californië en Florida gebeurt". Daar proberen fundamentalistische christenen bepaalde schoolboeken te laten verbieden. Afriyie weer: "Je moet als activist die het tegen de overheid opneemt, altijd breder kijken dan naar je beperkte eigen belang en oog hebben voor precedentwerking."
Dan duwt een agent je vingers met kracht naar achterenSam SchwenckeExtinction Rebellion
Ondertussen blijft de vraag hangen: wat mag nu wel en wat niet van activisten worden verwacht als zij gaan demonstreren? De methodes die ze inzetten om de snel afgeleide nieuwsconsument voor hun zaak te interesseren, maken het 'faciliteren' voor bestuurders soms tot een hachelijke onderneming. De massale optochten op snelwegen van trekkers en de blokkades van distributiecentra en ziekenhuizen kwamen bekend te staan als 'trekkerterreur'. En XR laadt de verdenking op zich het rechtssysteem te willen laten vastlopen met onwettige blokkades door honderden tegelijk op de A12.
Aan de stamtafel in Amersfoort bestaat op één punt begrip voor de wensen van het gezag. Grootschalige acties vergen tijdig en goed overleg met politie en burgemeesters, zeggen Schwencke van de klimaatactivisten en Van Keimpema van de boeren. Maar hier stopt het begrip wel zo ongeveer.
"Onze aanmeldingen worden te vaak misbruikt door burgemeester of politie om een demonstratie te beperken", zegt KOZP-leider Afriyie. "Dan wordt gezegd dat je bepaalde antiracismeleuzen niet mag gebruiken, of wordt je demonstratie tenietgedaan doordat je niet op zichtbare en hoorbare afstand wordt geplaatst."
Ook wil hij het risico van spontane bijval door andere groepen relativeren. Burgemeesters zien dat soms als 'risicoverhogend'. Zo meldde zich tijdens de betoging bij het Holocaustmuseum onverwachts een groepje demonstranten, deels van Palestijnse afkomst. Afriyie: "Het gaat maar al te vaak om mensen die zich niet gehoord voelen, en nu de kans zien om te protesteren tegen iets wat in hun ogen onrechtvaardig is. De overheid zou dat juist moeten toejuichen."
Hoe diep het wantrouwen jegens 'het gezag' zit, blijkt met name als het onderwerp 'tegendemonstranten' - in de termen van de tafelgenoten zelfs 'vijandig publiek' - ter tafel komt. Voor corona-activist Willem Engel staat vast dat het om "agents-provocateurs" van politie en geheime diensten gaat. Het groepje Hagenaars dat vorig najaar een van de laatste XR-blokkades verstoorde op de A12, verdiende in de ogen van XR-activiste Sam Schwencke het predikaat tegendemonstranten nauwelijks. "Die mensen kwamen vooral om te knokken en kregen daarvoor alle ruimte van de politie."
Ze is weinig gevoelig voor het argument dat de grootscheepse blokkades van haar organisatie wel erg veel capaciteit van politie en justitie opslorpen. "Dan hoor je steeds: al die agenten kunnen we niet inzetten om de wijken in te gaan. Ik denk dan: nou, dan stuur je ze toch gewoon die wijken in, en bescherm je ons met een paar agenten tegen vijandig publiek zonder ons met duizenden van de weg af te slepen. Wij houden het best gezellig."
Zorgen
Terwijl de broodjes arriveren (carpaccio voor FDF, vegetarische kroketten voor XR) komt nog een andere zorg op tafel. De actievoerders kijken indringend naar de overkant van de tafel, waar de verslaggevers zitten. Want het zijn volgens hen de media die maken dat demonstranten als zij wel móeten overgaan tot extremere acties.
"Iedere maand op maandag om 12 uur vallen overal in Nederland demonstranten voor dood neer, tijdens het luchtalarm", vertelt Schwencke. Daarmee wil XR laten zien "dat de klimaat- en ecologische crisis geen test is, maar een noodgeval." "Hadden jullie daar al eens van gehoord", vraagt Schwencke. De anderen schudden van nee. "Juist, dáár komen geen media op af." De keuze om illegaal de snelweg te bezetten, komt daar uit voort. "Alleen als media iets over aanhoudingen kunnen melden, halen deze demonstraties het nieuws."
Ook Van Keimpema noemt voorbeelden van publieksvriendelijke acties, zoals een boerenontbijt voor winkelend publiek, waar "niemand van de media interesse in had". Afriyie wijst op wat in zijn ogen het échte werk van Nederland Wordt Beter is: de lessen op scholen over racisme en uitsluiting. Maar het waren toch de beeldbepalende demonstraties die de zaak in beweging hebben gebracht.
In hun mediakritiek zijn demonstranten en burgemeester Van Zanen het roerend eens. Van Zanen wees in een 'position paper' voor de Tweede Kamer al eens op sociale media en hun "accelererend effect", waardoor "sensationele, grensoverschrijdende vormen van actie snel veel aandacht krijgen." Traditionele media "belonen" dit vervolgens, waardoor de boodschap van groepen die binnen de grenzen van het demonstratierecht blijven "soms ondergesneeuwd raakt". Schwencke stelt echter dat XR geen andere keus heeft dan de mediawetten in hun voordeel te gebruiken. "En als deze methodes uitgewerkt zijn, dan kiezen we andere. De urgentie van het probleem dat wij aan de kaak stellen laat ons geen andere keus."
Ook de 'framing' waar media zich aan bezondigen wordt allerwegen gehekeld. "Vorig jaar had de NOS in aanloop naar 4 mei ineens iets nieuws gevonden", zegt FDF-voorvrouw Van Keimpema. "Waren die omgekeerde vlaggen overal in het land niet respectloos jegens de militairen die op deze dag herdacht worden?" Het NOS Journaal stuurde een cameraploeg naar Van Keimpema's boerderij en zette haar reactie vervolgens tegenover de moeder van een gesneuvelde Mali-veteraan. Terwijl de presentatrice het item aankondigde stond in koeienletters het woord 'Respectloos' achter haar op het scherm te lezen. "Zeker zestien seconden lang", klokte Van Keimpema.
De echte doodsbedreigingen heb ik dan zelfs nog verwijderd Sieta van KeimpemaFarmers Defence Force
Het voorval laat volgens haar vooringenomenheid zien. Media kiezen te gemakkelijk voor de kant van het gezag, dat demonstraties niet als recht, maar als probleem benadert.
Voor hen is minstens zo belangrijk: deze beeldvorming blijft niet zonder gevolgen. Desgevraagd toont Van Keimpema verscheidene apps en mails van mensen die zeggen te moeten "overgeven" van haar standpunten. Of die suggereren dat niet alleen de Nederlandse vlag op de kop gehangen zou moeten worden, maar ook zijzelf. "De echte doodsbedreigingen heb ik dan zelfs nog verwijderd."
Geen van de vier actievoerders is er gerust op. Zijn alle verhitte bestuurlijke discussies van de afgelopen tijd de voorbode van beperkingen die kabinet en burgemeesters gaan opleggen aan een recht dat ooit - in de woorden van de Amsterdamse burgemeester Van der Laan - "bijna heilig" was?
De Haagse burgemeester Van Zanen geeft een eerste hint van welke kant de discussie volgens hem op moet. Hij toont zich ontevreden over de manier waarop Openbaar Ministerie en rechters omgaan met grote aantallen XR-demonstranten die tijdens hun burgerlijk ongehoorzame acties op de A12 worden opgepakt en naar een stadion vervoerd. "Het OM vervolgt dan niet, want het zegt: dat heeft toch geen zin, want de rechter legt geen straffen op. Die vindt die verplaatsingen naar het stadion al straf genoeg. Uiteraard ga ik niet op de stoel van de rechter zitten, maar van zo'n redenatie vind ik wel wat. Je zou bijvoorbeeld in het geval van recidive wel degelijk in individuele gevallen straf kunnen opleggen."
De vier activisten in Amersfoort denken een heel andere richting op. Afriyie oppert om lokale klachtencommissies samen te stellen, veel laagdrempeliger dan de rechterlijke macht, die onafhankelijk van gemeenten toetsen of het demonstratierecht goed is toegepast.
Over de komende brief van de ministers De Jonge en Yesilgöz kan men in Amersfoort kort zijn. Terwijl de anderen instemmend knikken, zegt Sam Schwencke: "Daar hoeft alleen maar in te staan dat het demonstratierecht in de praktijk zal worden geëerbiedigd."
Het viertal staat op om te vertrekken, maar voor Jerry Afriyie is het gesprek nog niet klaar. Hij wil contactgegevens uitwisselen. "Het is tijd om samen een statement te maken over het belang van het demonstratierecht voor ons allen."
Sieta van Keimpema (58) uit het Friese Nes komt op voor melkveehouders. Sinds 2019 vanuit Farmers Defence Force. "Ineens heette ik toen extreem rechts."
Sieta van Keimpema (58), melkveehouder uit het Friese Nes, voert al bijna 25 jaar actie voor de positie van Nederlandse melkveehouders. Eerst vanuit de Nederlandse Melkveehouders Vakbond, later vanuit de door haar opgerichte Dutch Dairymen Board waarmee ze haar pijlen oprichtte. Sinds 2019 is ze bestuurslid van Farmers Defence Force, waarvoor ze tegenwoordig de woordvoering op zich neemt. Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen in 2023 stond ze op de derde plaats van BVNL. De partij behaalde geen zetels.
Sam Schwencke (25) uit Den Haag vertrok als ambtenaar en raadslid om voltijds klimaatactivist te worden bij de Nederlandse tak van Extinction Rebellion.
Sam Schwencke (25) uit Den Haag is voltijds klimaatactivist, betrokken bij de Nederlandse tak van Extinction Rebellion. Ze besloot haar baan als beleidsmedewerker klimaat bij de gemeente Den Haag op te zeggen nadat ze door haar werkgever werd aangesproken op haar deelname aan een demonstratie voor de deur van het partijkantoor van de VVD. Ook vertrok ze in de zomer van 2023 als gemeenteraadslid in Rijswijk, waar ze actief was voor GroenLinks. Schwencke voerde de tijdsdruk bij het behalen van de klimaatdoelen aan als reden voor haar vertrek.
Willem Engel (47) uit Rotterdam verzet zich sinds 2020 tegen het coronabeleid. Bij de avondklok stelde de rechter hem in het gelijk. Het Hof oordeelde anders.
Willem Engel (47) uit Rotterdam wilde na een studie in biofarmacaeutische wetenschappen promoveren op aerosolen. Hij brak zijn promotietraject echter af en begon in 2008 een dansschool. Aan het begin van de coronapandemie richtte hij stichting Viruswaarheid.nl op. Hij nam deel aan verschillende coronaprotesten en begon bovendien verschillende procedures. In het geval van de avondklok gaf de rechter Engel aanvankelijk gelijk. Het hof besloot later dat de wettelijke basis hiervoor toch toereikend was. Een andere rechtbank veroordeelde Engel voor opruiing, omdat hij opgeroepen had deel te nemen aan een verboden demonstratie. De beroepszaak daartegen loopt nog.
Jerry Afriyie (42) uit Amsterdam stond eind 2010 aan de wieg van stichting Nederland Wordt Beter. Hij werd het gezicht van de strijd tegen Zwarte Piet.
Jerry Afriyie (42) uit Amsterdam verhuisde op zijn elfde uit Ghana naar Nederland. Aanvankelijk woonde hij in de Utrechtse wijk Hoograven, later in Amsterdam-Zuidoost. Hij maakte onder het pseudoniem Kno'ledge Cesare naam als dichter en rapper, waarna hij eind 2010 mede aan de wieg stond van stichting Nederland Wordt Beter en de campagne Zwarte Piet is Racisme. Samen met andere organisaties vormde hij later actiegroep Kick Out Zwarte Piet. Afriyie werd driemaal gearresteerd tijdens demonstraties in 2011, 2014 en 2016. Zijn organisatie houdt eind december 2025 op te bestaan, in de verwachting dat alle doelen dan gerealiseerd zijn.
Rond twaalf uur 's middags loopt een vrouw in zwarte jas Stadscafé Amersfoort binnen. '#FreeWillem-Engel' staat op het achterpand genaaid, met daarnaast een iconisch ogende pentekening van de Rotterdamse dansleraar als verzetsheld in coronatijd. Vlak achter zijn verloofde Dorien Duinker loopt Willem Engel het etablissement in. Daarna schuiven achtereenvolgens Sam Schwencke (Extinction Rebellion, XR), Sieta van Keimpema (Farmers Defence Force, FDF) en Jerry Afriyie (Nederland Wordt Beter/Kick Out Zwarte Piet, KOZP) aan.
In het Amersfoortse café wrijft een aantal cafébezoekers zich in de ogen. Wat ís dit voor bijeenkomst? En: wacht eens even, deze mensen waren toch juist elkaars tegenpolen?
De demonstraties van dit viertal slaagden er de voorbije jaren in besluitvorming over klimaat en natuur te vertragen (FDF) of juist te versnellen (XR). Door de acties van Kick Out Zwarte Piet veranderde een eeuwenoud kinderfeest op veel plaatsen wezenlijk van aanzien. En midden in de pandemie bezorgde Willem Engel het kabinet een gevoelige nederlaag, toen een rechter de avondklok in eerste aanleg als onrechtmatig bestempelde.
Met hun blokkades en betogingen bezorgden de vier menig burgemeester slapeloze nachten, of op zijn minst bestuurlijke hoofdpijn. Brandende hooibalen, vastgelijmde lichaamsdelen, maar ook verbranding van heilige boeken - elke nieuwe actievorm zet de discussie over wat wel en niet kan op scherp. Ondertussen drukt de dadendrang van demonstrerend Nederland volgens burgemeesters inmiddels te zwaar op politie en justitie. "Edwin Wagensveld van Pegida steekt óók een miljoen euro in de fik", zei burgemeester Ahmed Marcouch in een terugblik op de kosten van de afgelopen zaterdag verhinderde koranverbranding in zijn stad Arnhem. Hij pleit inmiddels voor een landelijk verbod op dit soort acties. Marcouch' collega in Den Haag, Jan van Zanen, ging eerder al een stap verder: hij kondigde een lokaal trekkerverbod af. Boeren mogen slechts nog met twee symbolische trekkers komen demonstreren.
Tekenend voor de snel veranderende sfeer rond het demonstratierecht was een gedachtewisseling in de Tweede Kamer, enkele weken geleden. Minister Hugo de Jonge en het Kamerlid Mona Keijzer (BBB) bleken het erover eens dat van demonstranten een zeker 'democratisch ethos' mag worden verwacht. "Dat vind ik een mooi begrip", zei de bewindsman, "omdat het daar niet alleen maar om de rechten gaat, waar we in Nederland zo verschrikkelijk goed in zijn, maar ook om de plichten. Om daadwerkelijk een leefbare samenleving te onderhouden met elkaar."
Binnenkort stuurt De Jonge namens het kabinet een brief naar de Tweede Kamer over het demonstratierecht. Vooruitlopend hierop heeft NRC vier grootgebruikers van datzelfde recht uitgenodigd om hun ervaringen met elkaar te delen en hun reactie te geven op de verwachtingen van 'het gezag'. Zijn activisten inderdaad een constructievere houding verschuldigd aan democratie en samenleving?
De stemming aan tafel is een andere dan die in de huidige Tweede Kamer en in burgemeesterskamers. De vraag naar democratisch ethos wordt in Amersfoort beantwoord met democratisch pathos. "Plichten? Laten we het eerst over onze rechten hebben", reageert Sam Schwencke van Extinction Rebellion. In de ogen van haar organisatie heeft "de staat het sociaal contract met burgers verbroken door diezelfde burgers niet te beschermen tegen de enorme gevolgen van de klimaatcrisis voor hun gezondheid." Zolang dat contract niet hersteld is, hebben burgers het recht in actie te komen, zegt Schwencke - inclusief acties van burgerlijke ongehoorzaamheid.
De vier tafelgenoten ervaren het gezag in Nederland allen als intimiderend, willekeurig en allesbehalve neutraal bij het toepassen van demonstratierechten. Media dienen de democratie al evenmin, vinden ze: die kiezen te vaak de kant van het gezag.
Ervaringen
"Weten jullie wat een bokkenpoot is?" vraagt Schwencke als reactie op de openingsvraag van NRC naar ingrijpende demonstratie-ervaringen. "Dan duwt een agent bij een arrestatie de vingers van je hand met kracht naar achteren." Ze doet het voor, terwijl de anderen instemmend knikken. Het kwam haar beste vriend op zes weken gips rond de pols te staan. "Hij kon toen niet van zijn demonstratierecht gebruikmaken. Hij kon zelfs niet werken."
Anti-lockdownactivist Willem Engel herinnert zich zijn vier arrestaties als de dag van gisteren. "Er vloog een keer een helikopter laag boven mijn hoofd, terwijl ik door Amsterdam liep. Die volgde me overal. Ik ben een parkeergarage in gelopen en daar van kleding gewisseld. Zo kon ik ze even van me afschudden."
Jerry Afriyie denkt terug aan 12 november 2016, toen 198 KOZP-demonstranten zich in Rotterdam verzamelden om bij de nationale intocht in Maassluis tegen Zwarte Piet te demonstreren. Ze werden tegengehouden nadat burgemeester Aboutaleb (PvdA) de betoging had verboden. "Wat me vooral bijstaat", vertelt Afriyie, "is dat de groep in drieën gedeeld werd: een groep witte demonstranten, een gemengde groep en één groep zwarte Nederlanders. Die laatste werd duidelijk het meest hardvochtig behandeld."
Sieta van Keimpema, bestuurslid van Farmers Defence Force, herinnert zich vooral de twee keer dat agenten hun wapen op boerendemonstranten richtten. Op Thijs Wieggers bijvoorbeeld, de FDF-voorman uit Mariënvelde, die bij een protest in Bleiswijk met zijn trekker zou zijn ingereden op een agent. Hij werd daar later van vrijgesproken. En op Jouke Hospes uit Akkrum, op dat moment zestien jaar, die bij het wegrijden van een protest een kogel in zijn trekker kreeg. "De agent die daarvoor verantwoordelijk was kreeg een lage straf een maand voorwaardelijke celstraf. Toch ging hij meteen in beroep." Hoeveel effect een demonstratie ook mag sorteren in de samenleving, armpje drukken met de autoriteiten verlies je uiteindelijk altijd, stelt het viertal bezorgd vast.
Die zorgen worden door bestuurlijk Nederland niet zo gedeeld. "In veruit de meeste gevallen gaat het juist heel goed", zegt de Haagse burgemeester Van Zanen (VVD) in een apart gesprek met NRC. Hij krijgt ruim tweeduizend demonstraties per jaar te verwerken in zijn stad. Als hij hoort dat demonstranten zich in zijn stad soms minder goed beschermd voelen, zegt hij: "Och gut, zeggen ze dat? We faciliteren demonstraties juist tot we erbij neervallen, ook onder zeer moeilijke omstandigheden."
Dit is nou typisch een gezagsreflex, klinkt het in Amersfoort. "Ze doen alsof ze de baas zijn", zegt Schwencke. "Maar als er iets misgaat, dan is de politie nergens op aan te spreken." Van Zanen weer: "Ik nodig iedereen die vindt dat er fouten zijn gemaakt, van harte uit naar de rechter te gaan. Maar dat gebeurt vaak niet. Bewust niet, omdat ze weten dat ze daar geen gelijk krijgen."
Foto's: Merlin Daleman
Zijn woorden stroken niet met de ervaringen aan tafel. Van Keimpema wacht op een uitspraak van de Raad van State over de gang van zaken tijdens de boerenprotesten in oktober 2019. Engel vertelt over de beroepszaak over de arrestatie van 74 coronademonstranten op 28 maart 2021 ("onder wie mijn verloofde"), waar pas deze week een regiezitting voor gepland stond. "Terwijl", zegt Schwencke, "er soms ineens wél prioriteit aan andere zaken wordt gegeven. Deze maand stond ik terecht voor een XR-sticker die ik in 2021 op een lantaarnpaal geplakt heb. Oudere zaken liggen nog steeds op de stapel."
Terwijl de rechtsgang als willekeurig en weinig toegankelijk wordt ervaren, kunnen de handhavers van de politie op nog minder waardering rekenen aan de tafel in Amersfoort. Vijf gebroken polsen op duizenden aanhoudingen op de A12 laten misschien zien dat het gebruik van geweld een uitzondering is. Maar toch, zegt XR-activiste Sam Schwencke: "Zelf zeg ik inmiddels: Never trust a cop. All cops are bastards." Extinction Rebellion neemt deze laatste uitspraak niet voor zijn rekening. "Maar als organisatie vragen we onze rebellen wel om niet met de politie te praten; daar hebben we speciaal getrainde rebellen voor. De politieorganisatie is rot van binnen."
Naast haar knikt Willem Engel instemmend. Hem schieten de bevindingen van VN-rapporteur Nils Melzer te binnen. Die had in 2022 over de harde politie-aanpak van de antilockdownprotesten van een jaar eerder gezegd: "Dit is een van de meest afschuwelijke beelden van politiegeweld die ik gezien heb sinds George Floyd." De zwarte man die in 2020 werd gedood door politiegeweld in de VS. Toch zit het probleem dieper dan de politie, meent Engel. "Dan kom je uit bij de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) en de inlichtingendiensten." Hij omschrijft ze als "puppetmasters" die protesten zouden orkestreren. Een beschuldiging waarvoor hij geen bewijs overlegt.
Engels conclusie: "Zodra je iets doet wat de macht niet zint, word je vermorzeld. Die excessen lopen zelden helemaal uit de hand, maar zijn zo structureel dat ze genoeg afschrikking bevatten." Zijn buurvrouw van XR herkent het patroon. "We merken het bij onze cursussen. Veel mensen zijn best bang geworden en zeggen dat ze al drie jaar eerder hadden willen komen, maar de drempel die door het politiegeweld wordt opgeworpen te hoog vinden. Kun je nagaan met hoeveel we zouden zijn als die drempel lager was." Schwencke van XR zegt "als snelwegblokkeerder" veel respect te hebben voor de manier waarop de boeren met groot materieel de weg op blijven gaan. "Helemaal top."
Sieta van Keimpema van Farmers Defence Force merkt juist op dat er met sommige politiechefs best afspraken te maken zijn. Helaas verdwenen die vaak weer. "Wie deugt, stapt eruit", zegt Van Keimpema. "Joost Valk, bijvoorbeeld, was echt super. Met hem kon je afspraken maken." (Het voormalig Hoofd Handhaven Netwerken, een sleutelfunctie in het landelijk politieapparaat, is tegenwoordig 'senior adviseur integrale veiligheid' in de gemeente Urk.)
Wat opvalt tijdens het delen van deze ervaringen is de consensus. De actievoerders lijken vastbesloten elkaar niet te bekritiseren of af te vallen, ook als ze daar door de verslaggevers aan tafel toe worden uitgenodigd.
Observaties
Het gesprek tussen de vier activisten in Amersfoort raakt helemaal in een stroomversnelling als de kwestie van neutraliteit van het gezag ter sprake komt. De stelling van bestuurders dat ze zich nooit met de inhoud van demonstraties bemoeien, wordt ronduit weggelachen.
KOZP-voorman Afriyie vindt dat het demonstratierecht sterk wordt gepolitiseerd. "Kijk maar eens hoe minister van Justitie Dilan Yesilgöz steeds opkomt voor de Joodse gemeenschap, zoals na de demonstraties bij het Holocaustmuseum", zegt Afriyie. "Ik heb haar dat nooit zien doen voor de rechten van de zwarte gemeenschap. Het is nu het Herdenkingsjaar Slavernijverleden en we hebben haar nog steeds niet gezien."
Ook de manier waarop burgemeesters bepaalde uitzonderingen op het demonstratierecht (gezondheid, verkeersveiligheid, wanordelijkheden) gebruiken om demonstraties aan banden te leggen, kan op cynisme rekenen.
Afriyie staat uitvoerig stil bij de gebeurtenissen vorig weekend in Arnhem, toen burgemeester Marcouch een koranverbranding verbood en Pegida-voorman Wagensveld een gebiedsverbod oplegde. "Vaak gebruiken burgemeesters 'dreiging' om demonstraties te verbieden". Te weinig controleerbaar, vindt Afriyie. Bovendien: niemand daar in Arnhem realiseerde zich volgens hem het gevaar van de glijdende schaal door met het koranverbrandingsverbod in te stemmen. "Ik ben absoluut tegen het verbranden van welk boek dan ook, zeker als ik weet dat die verbranding mensen in hun ziel raakt en averechts werkt. Maar nu is het de Koran, welk boek komt daarna dat belangrijker is dan het demonstratierecht? Manifesten? Poëziebundels?"
Willem Engel vult aan: "Kijk maar wat er in Californië en Florida gebeurt". Daar proberen fundamentalistische christenen bepaalde schoolboeken te laten verbieden. Afriyie weer: "Je moet als activist die het tegen de overheid opneemt, altijd breder kijken dan naar je beperkte eigen belang en oog hebben voor precedentwerking."
Dan duwt een agent je vingers met kracht naar achterenSam SchwenckeExtinction Rebellion
Ondertussen blijft de vraag hangen: wat mag nu wel en wat niet van activisten worden verwacht als zij gaan demonstreren? De methodes die ze inzetten om de snel afgeleide nieuwsconsument voor hun zaak te interesseren, maken het 'faciliteren' voor bestuurders soms tot een hachelijke onderneming. De massale optochten op snelwegen van trekkers en de blokkades van distributiecentra en ziekenhuizen kwamen bekend te staan als 'trekkerterreur'. En XR laadt de verdenking op zich het rechtssysteem te willen laten vastlopen met onwettige blokkades door honderden tegelijk op de A12.
Aan de stamtafel in Amersfoort bestaat op één punt begrip voor de wensen van het gezag. Grootschalige acties vergen tijdig en goed overleg met politie en burgemeesters, zeggen Schwencke van de klimaatactivisten en Van Keimpema van de boeren. Maar hier stopt het begrip wel zo ongeveer.
"Onze aanmeldingen worden te vaak misbruikt door burgemeester of politie om een demonstratie te beperken", zegt KOZP-leider Afriyie. "Dan wordt gezegd dat je bepaalde antiracismeleuzen niet mag gebruiken, of wordt je demonstratie tenietgedaan doordat je niet op zichtbare en hoorbare afstand wordt geplaatst."
Ook wil hij het risico van spontane bijval door andere groepen relativeren. Burgemeesters zien dat soms als 'risicoverhogend'. Zo meldde zich tijdens de betoging bij het Holocaustmuseum onverwachts een groepje demonstranten, deels van Palestijnse afkomst. Afriyie: "Het gaat maar al te vaak om mensen die zich niet gehoord voelen, en nu de kans zien om te protesteren tegen iets wat in hun ogen onrechtvaardig is. De overheid zou dat juist moeten toejuichen."
Hoe diep het wantrouwen jegens 'het gezag' zit, blijkt met name als het onderwerp 'tegendemonstranten' - in de termen van de tafelgenoten zelfs 'vijandig publiek' - ter tafel komt. Voor corona-activist Willem Engel staat vast dat het om "agents-provocateurs" van politie en geheime diensten gaat. Het groepje Hagenaars dat vorig najaar een van de laatste XR-blokkades verstoorde op de A12, verdiende in de ogen van XR-activiste Sam Schwencke het predikaat tegendemonstranten nauwelijks. "Die mensen kwamen vooral om te knokken en kregen daarvoor alle ruimte van de politie."
Ze is weinig gevoelig voor het argument dat de grootscheepse blokkades van haar organisatie wel erg veel capaciteit van politie en justitie opslorpen. "Dan hoor je steeds: al die agenten kunnen we niet inzetten om de wijken in te gaan. Ik denk dan: nou, dan stuur je ze toch gewoon die wijken in, en bescherm je ons met een paar agenten tegen vijandig publiek zonder ons met duizenden van de weg af te slepen. Wij houden het best gezellig."
Zorgen
Terwijl de broodjes arriveren (carpaccio voor FDF, vegetarische kroketten voor XR) komt nog een andere zorg op tafel. De actievoerders kijken indringend naar de overkant van de tafel, waar de verslaggevers zitten. Want het zijn volgens hen de media die maken dat demonstranten als zij wel móeten overgaan tot extremere acties.
"Iedere maand op maandag om 12 uur vallen overal in Nederland demonstranten voor dood neer, tijdens het luchtalarm", vertelt Schwencke. Daarmee wil XR laten zien "dat de klimaat- en ecologische crisis geen test is, maar een noodgeval." "Hadden jullie daar al eens van gehoord", vraagt Schwencke. De anderen schudden van nee. "Juist, dáár komen geen media op af." De keuze om illegaal de snelweg te bezetten, komt daar uit voort. "Alleen als media iets over aanhoudingen kunnen melden, halen deze demonstraties het nieuws."
Ook Van Keimpema noemt voorbeelden van publieksvriendelijke acties, zoals een boerenontbijt voor winkelend publiek, waar "niemand van de media interesse in had". Afriyie wijst op wat in zijn ogen het échte werk van Nederland Wordt Beter is: de lessen op scholen over racisme en uitsluiting. Maar het waren toch de beeldbepalende demonstraties die de zaak in beweging hebben gebracht.
In hun mediakritiek zijn demonstranten en burgemeester Van Zanen het roerend eens. Van Zanen wees in een 'position paper' voor de Tweede Kamer al eens op sociale media en hun "accelererend effect", waardoor "sensationele, grensoverschrijdende vormen van actie snel veel aandacht krijgen." Traditionele media "belonen" dit vervolgens, waardoor de boodschap van groepen die binnen de grenzen van het demonstratierecht blijven "soms ondergesneeuwd raakt". Schwencke stelt echter dat XR geen andere keus heeft dan de mediawetten in hun voordeel te gebruiken. "En als deze methodes uitgewerkt zijn, dan kiezen we andere. De urgentie van het probleem dat wij aan de kaak stellen laat ons geen andere keus."
Ook de 'framing' waar media zich aan bezondigen wordt allerwegen gehekeld. "Vorig jaar had de NOS in aanloop naar 4 mei ineens iets nieuws gevonden", zegt FDF-voorvrouw Van Keimpema. "Waren die omgekeerde vlaggen overal in het land niet respectloos jegens de militairen die op deze dag herdacht worden?" Het NOS Journaal stuurde een cameraploeg naar Van Keimpema's boerderij en zette haar reactie vervolgens tegenover de moeder van een gesneuvelde Mali-veteraan. Terwijl de presentatrice het item aankondigde stond in koeienletters het woord 'Respectloos' achter haar op het scherm te lezen. "Zeker zestien seconden lang", klokte Van Keimpema.
De echte doodsbedreigingen heb ik dan zelfs nog verwijderd Sieta van KeimpemaFarmers Defence Force
Het voorval laat volgens haar vooringenomenheid zien. Media kiezen te gemakkelijk voor de kant van het gezag, dat demonstraties niet als recht, maar als probleem benadert.
Voor hen is minstens zo belangrijk: deze beeldvorming blijft niet zonder gevolgen. Desgevraagd toont Van Keimpema verscheidene apps en mails van mensen die zeggen te moeten "overgeven" van haar standpunten. Of die suggereren dat niet alleen de Nederlandse vlag op de kop gehangen zou moeten worden, maar ook zijzelf. "De echte doodsbedreigingen heb ik dan zelfs nog verwijderd."
Geen van de vier actievoerders is er gerust op. Zijn alle verhitte bestuurlijke discussies van de afgelopen tijd de voorbode van beperkingen die kabinet en burgemeesters gaan opleggen aan een recht dat ooit - in de woorden van de Amsterdamse burgemeester Van der Laan - "bijna heilig" was?
De Haagse burgemeester Van Zanen geeft een eerste hint van welke kant de discussie volgens hem op moet. Hij toont zich ontevreden over de manier waarop Openbaar Ministerie en rechters omgaan met grote aantallen XR-demonstranten die tijdens hun burgerlijk ongehoorzame acties op de A12 worden opgepakt en naar een stadion vervoerd. "Het OM vervolgt dan niet, want het zegt: dat heeft toch geen zin, want de rechter legt geen straffen op. Die vindt die verplaatsingen naar het stadion al straf genoeg. Uiteraard ga ik niet op de stoel van de rechter zitten, maar van zo'n redenatie vind ik wel wat. Je zou bijvoorbeeld in het geval van recidive wel degelijk in individuele gevallen straf kunnen opleggen."
De vier activisten in Amersfoort denken een heel andere richting op. Afriyie oppert om lokale klachtencommissies samen te stellen, veel laagdrempeliger dan de rechterlijke macht, die onafhankelijk van gemeenten toetsen of het demonstratierecht goed is toegepast.
Over de komende brief van de ministers De Jonge en Yesilgöz kan men in Amersfoort kort zijn. Terwijl de anderen instemmend knikken, zegt Sam Schwencke: "Daar hoeft alleen maar in te staan dat het demonstratierecht in de praktijk zal worden geëerbiedigd."
Het viertal staat op om te vertrekken, maar voor Jerry Afriyie is het gesprek nog niet klaar. Hij wil contactgegevens uitwisselen. "Het is tijd om samen een statement te maken over het belang van het demonstratierecht voor ons allen."
Sieta van Keimpema (58) uit het Friese Nes komt op voor melkveehouders. Sinds 2019 vanuit Farmers Defence Force. "Ineens heette ik toen extreem rechts."
Sieta van Keimpema (58), melkveehouder uit het Friese Nes, voert al bijna 25 jaar actie voor de positie van Nederlandse melkveehouders. Eerst vanuit de Nederlandse Melkveehouders Vakbond, later vanuit de door haar opgerichte Dutch Dairymen Board waarmee ze haar pijlen oprichtte. Sinds 2019 is ze bestuurslid van Farmers Defence Force, waarvoor ze tegenwoordig de woordvoering op zich neemt. Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen in 2023 stond ze op de derde plaats van BVNL. De partij behaalde geen zetels.
Sam Schwencke (25) uit Den Haag vertrok als ambtenaar en raadslid om voltijds klimaatactivist te worden bij de Nederlandse tak van Extinction Rebellion.
Sam Schwencke (25) uit Den Haag is voltijds klimaatactivist, betrokken bij de Nederlandse tak van Extinction Rebellion. Ze besloot haar baan als beleidsmedewerker klimaat bij de gemeente Den Haag op te zeggen nadat ze door haar werkgever werd aangesproken op haar deelname aan een demonstratie voor de deur van het partijkantoor van de VVD. Ook vertrok ze in de zomer van 2023 als gemeenteraadslid in Rijswijk, waar ze actief was voor GroenLinks. Schwencke voerde de tijdsdruk bij het behalen van de klimaatdoelen aan als reden voor haar vertrek.
Willem Engel (47) uit Rotterdam verzet zich sinds 2020 tegen het coronabeleid. Bij de avondklok stelde de rechter hem in het gelijk. Het Hof oordeelde anders.
Willem Engel (47) uit Rotterdam wilde na een studie in biofarmacaeutische wetenschappen promoveren op aerosolen. Hij brak zijn promotietraject echter af en begon in 2008 een dansschool. Aan het begin van de coronapandemie richtte hij stichting Viruswaarheid.nl op. Hij nam deel aan verschillende coronaprotesten en begon bovendien verschillende procedures. In het geval van de avondklok gaf de rechter Engel aanvankelijk gelijk. Het hof besloot later dat de wettelijke basis hiervoor toch toereikend was. Een andere rechtbank veroordeelde Engel voor opruiing, omdat hij opgeroepen had deel te nemen aan een verboden demonstratie. De beroepszaak daartegen loopt nog.
Jerry Afriyie (42) uit Amsterdam stond eind 2010 aan de wieg van stichting Nederland Wordt Beter. Hij werd het gezicht van de strijd tegen Zwarte Piet.
Jerry Afriyie (42) uit Amsterdam verhuisde op zijn elfde uit Ghana naar Nederland. Aanvankelijk woonde hij in de Utrechtse wijk Hoograven, later in Amsterdam-Zuidoost. Hij maakte onder het pseudoniem Kno'ledge Cesare naam als dichter en rapper, waarna hij eind 2010 mede aan de wieg stond van stichting Nederland Wordt Beter en de campagne Zwarte Piet is Racisme. Samen met andere organisaties vormde hij later actiegroep Kick Out Zwarte Piet. Afriyie werd driemaal gearresteerd tijdens demonstraties in 2011, 2014 en 2016. Zijn organisatie houdt eind december 2025 op te bestaan, in de verwachting dat alle doelen dan gerealiseerd zijn.
Terug