NL
.
Nederland Zwarte Piet-vrij was tien jaar terug nog ondenkbaar
Bron: www.nrc.nl
Nederland Zwarte Piet-vrij was tien jaar terug nog ondenkbaar
De meerderheid van de gemeenten heeft nu roetveegpieten, of is bezig Zwarte Piet 'uit te faseren'. Sinds de arrestatie van twee activisten in Dordrecht in 2011 is er veel veranderd. Wat waren de kantelpunten in tien jaar debat over Zwarte Piet?

Deze zaterdag is de landelijke intocht van Sinterklaas. Net als vorig jaar komt hij op een nog geheime locatie aan. Op zondag heeft de Sint zijn intocht in de meeste gemeenten. De stad Utrecht heeft de intocht geschrapt, vanwege de aangescherpte coronamaatregelen die het kabinet vrijdag bekend heeft gemaakt. In Amsterdam gaat de intocht vooralsnog wel door, al zal deze volledig over het water plaatsvinden - een gevolg van de onzekerheid rond corona en een conflict binnen het Amsterdamse sinterklaascomité.

Met z'n tweeën waren ze. De voorbereiding was matig: kort van tevoren moesten ze nog naar de Hema om stokjes te kopen voor hun spandoek. Lang duurde het protest ook niet. Kunstenaar Quinsy Gario en dichter Jerry Afriyie stonden nog maar een paar minuten langs het parcours van de landelijke Sinterklaasoptocht in Dordrecht, of ze werden al aangesproken door een stel politieagenten. Wat deden ze daar, in hun T-shirts met de tekst 'Zwarte Piet is racisme'?

Daarna ging het snel. Gario werd met geweld tegen de grond gewerkt door de agenten. Afriyie sleepten ze een steegje in, waar hij zeker een half uur in de houdgreep lag. Toen de twee activisten na een paar uur in de cel op het politiebureau weer buiten stonden, liepen hun telefoons over van de reacties. Een omstander had Gario's arrestatie gefilmd, het filmpje was viral gegaan op sociale media.

De arrestatie van Gario en Afriyie, later door de Nationale Ombudsman betiteld als onterecht en buitenproportioneel gewelddadig, zou het begin zijn van een decennium van heftige discussies over Zwarte Piet. Aangejaagd door de demonstraties van Afriyie's actiegroep Kick Out Zwarte Piet (KOZP) is er in die tien jaar veel veranderd - méér dan op die novemberdag in 2011 in Dordrecht was voorzien.

Wat waren de kantelpunten in tien jaar debat over Zwarte Piet?
2014: Amsterdam

Een week voor de intocht van 2014 komt Amsterdam met opmerkelijk nieuws: de hoofdstad neemt als eerste gemeente afscheid van Zwarte Piet. Ze doet dat met de introductie van de roetveegpiet - of 'schoorsteenpiet', zoals de organisatie hem noemt.

Dat besluit is het resultaat van besloten sessies die burgemeester Eberhard van der Laan die zomer heeft gehouden op zijn ambtswoning, met het hoofdstedelijke sinterklaascomité en tegenstanders van Zwarte Piet. "We vonden dat er iets moest veranderen", zegt Adriaan Krans, destijds voorzitter van het comité. "En daarnaast wilden we een ongestoord feest vieren in Amsterdam, zonder allemaal politie op de been vanwege protest."

De gesprekken waren ingewikkeld. Binnen het bestuur van de stichting, zegt Krans, "ging het niet zonder slag of stoot". Maar uiteindelijk sluiten het comité én de tegenstanders een deal: Zwarte Piet maakt plaats voor roetveegpiet, stapsgewijs. Bij de intocht van 2014 is de pietenpopulatie voor 75 procent zwart en 25 procent roetveeg, het jaar erop 50-50, in 2016 is de verhouding 25-75 en in 2017 is Amsterdam Zwarte Piet-vrij.

De eerste intocht met roetveegpieten "voelde als een bevrijding", zegt Krans. "De vrijwilligers zagen hoe enthousiast Amsterdammers reageerden, en ze zagen ook veel meer mensen van kleur langs het parcours." In 2016, een jaar eerder dan afgesproken, neemt Amsterdam afscheid van Zwarte Piet. Krans: "Toen we eenmaal één intocht hadden gedaan met roetveegpieten, zeiden veel vrijwilligers: we willen sneller."

Amsterdam was "een breekpunt", zegt Jerry Afriyie. "Dat was het moment dat we wisten: nu is het alleen nog maar naar voren."

De Amsterdamse aanpak - stapsgewijze overgang van zwart naar roetveeg - zal in de jaren erna een sjabloon worden voor andere gemeenten. "Ik word nog steeds gebeld door burgemeesters van andere gemeenten", zegt Krans, die in 2018 afzwaaide als voorzitter. "Ze vragen: wil je eens bij ons komen praten?"
2016: RTL overstag

In de cultuurstrijd over Zwarte Piet was het bedrijfsleven er vaak sneller bij dan bestuurders en maatschappelijke organisaties. Supermarktketen Jumbo, speelgoedzaak Intertoys, Hema: al een paar jaar na 'Dordrecht' nemen ze in hun winkels en marketing afscheid van de zwartgeschminkte gezichten.
Lees ook: Grijze Piet: compromis of een slim trucje?

In het najaar van 2016 kondigt mediabedrijf RTL Nederland aan te stoppen met Zwarte Piet, zowel in programma's als in reclameblokken. Het gesprek binnen RTL komt in 2016 mede op gang vanwege uitlatingen van Diana Matroos, zegt directeur communicatie Kim Koppenol. In een interview vertelt nieuwsanchor Matroos over racistische ervaringen op de werkvloer bij RTL. "Als we het verhaal van Diana serieus namen", zegt Koppenol, "moesten we ook nadenken over Zwarte Piet, en überhaupt over diversiteit en inclusie."

Een werkgroepje binnen RTL voert gesprekken met onder meer Jerry Afriyie en het Amsterdamse sinterklaascomité. RTL heeft ook contact met andere mediabedrijven en de NTR, de omroep die het Sinterklaasjournaal maakt. Die vindt het in 2016 nog te vroeg om Zwarte Piet vaarwel te zeggen. "Samen met andere mediabedrijven deze stap zetten was prachtig geweest", zegt Koppenol. "Maar wij wilden niet wachten."

Het besluit komt RTL op heftige verwijten te staan, vooral van rechtse politieke partijen. VVD'er Halbe Zijlstra beschuldigt het bedrijf van "moord" op het sinterklaasfeest. Maar RTL komt er niet op terug. Koppenol: "We hebben het besluit ook niet meer geëvalueerd. Genomen is genomen."

Het Sinterklaasjournaal, dat gemaakt wordt uit publieke middelen, neemt drie jaar na RTL pas definitief afscheid van Zwarte Piet. De langzame verandering leidt tot frustratie op de werkvloer: verslaggeefster Dolores Leeuwin vertrekt, evenals hoofdpiet Erik van Muiswinkel en 'pietje paniek' Jochem Myjer.
2018: Eindhoven

In de loop der jaren wordt actiegroep KOZP steeds professioneler. Het aantal demonstranten groeit, witte Nederlanders sluiten zich aan bij het protest. Politie en lokale bestuurders grijpen steeds minder hard in bij de jaarlijkse demonstraties.

De agressie komt nu uit een andere hoek: pro-Zwarte Piet-demonstranten. Voor het eerst wordt dit zichtbaar in 2017, met Jenny Douwes en haar 'Blokkeerfriezen'. Écht lelijk wordt het een jaar later, in Eindhoven. Een groep PSV-hooligans belaagt de KOZP-demonstranten en bekogelt ze langdurig met pepernoten, eieren, bananen en blikjes bier. "Vuile kutneger", krijgen de demonstranten te horen, en: "kruip een boom in!". Een cordon politieagenten kan ternauwernood voor een veilige aftocht zorgen.
Het langzame afscheid van Zwarte Piet
Deze podcast luister je ook in onze app

Na 'Eindhoven' verandert de dynamiek rond de protesten, zegt Jerry Afriyie. Nederlanders die aanvankelijk vóór Zwarte Piet waren, willen niet geassocieerd worden met een kamp dat zo'n lelijk gezicht toont. "In Eindhoven is het gelukt om Nederland te doen inzien dat wíj niet de agressors zijn", zegt Jerry Afriyie. "Maar daarvoor hebben we ons wel urenlang moeten laten vernederen."

De agressie van Zwarte Piet-supporters geeft KOZP, dat dan al jaarlijks op meerdere plaatsen demonstreert, een krachtig wapen in handen. Hun protesten zijn vreedzaam: een eigen ordedienst zorgt ervoor dat de demonstranten de regels nauwgezet naleven en zich niet laten provoceren. Maar de tegenstanders houden zich absoluut niet in. Gevolg: grote politie-inzet, veel negatieve publiciteit. De keuze waar een KOZP-demonstratie gemeentebesturen en sinterklaascomités voor stelt: geen Zwarte Piet en rust in de tent, of wél Zwarte Piet en geheid trammelant.
2020: Ruttes U-bocht

De politiek heeft zich sinds 'Dordrecht' volop gemengd in het debat. Rechts en extreem-rechts verdedigen Zwarte Piet, soms tot in het absurde: de PVV dient een wetsvoorstel in dat voorschrijft dat de knecht van Sint een "egaal zwart of donkerbruin gezicht, rood geverfde lippen, zwart krulhaar en goudkleurige oorbellen" moet hebben. Het voorstel wordt verworpen.

Premier Rutte stelt zich bijna tien jaar lang terughoudend op. Zwarte Piet "is nu eenmaal zwart", vindt hij, en de kleur van de knecht is sowieso "geen staatsaangelegenheid". In 2020 komt daar verandering in. Die zomer zijn er overal in Nederland grote Black Lives Matter-demonstraties. De drijvende kracht achter die protesten: KOZP. Dankzij haar lokale 'afdelingen' kan de actiegroep in bijna alle grote Nederlandse steden in korte tijd mensenmassa's op de been brengen.

Kort daarop zegt Rutte in de Tweede Kamer dat hij "grote veranderingen" heeft doorgemaakt in zijn denken over Zwarte Piet: hij behoort niet langer tot het kamp van "Zwarte Piet is zwart". En, zo voorspelt hij: "Over een aantal jaren zullen er bijna geen Pieten meer zwart zijn".

Je kunt cynisch zijn over Ruttes late bekering, zegt Jerry Afriyie - maar het is tóch belangrijk. "Met zijn eerdere opmerkingen is Rutte medeplichtig aan de agressie tegen actievoerders. Maar is hij is óók de eerste premier van Nederland die heeft gezegd: er is iets mis met Zwarte Piet. Dat omarm ik."
2021: meeste steden om

Toen Gario en hij de eerste plannen smeedden voor hun protest, vertelt Afriyie, stelden ze zichzelf een doel: Nederland 'Zwarte Piet-vrij' in 2025.

Ondenkbaar was zoiets toen. Anno 2021 lijkt het erop dat Afriyie zijn doel weleens zou kunnen gaan halen. De meerderheid van de gemeenten heeft inmiddels roetveegpieten, of is bezig Zwarte Piet 'uit te faseren', zo bleek deze week uit een inventarisatie van het AD. De coronapandemie blijkt daarbij een rol te hebben gespeeld: gemeenten en sinterklaascomités grepen het intochtvrije jaar 2020 aan om de knoop door te hakken.

Van harte ging dat vaak niet: veel gemeenten nemen vooral afscheid van Zwarte Piet om gedoe te voorkomen. Teleurstellend, vindt Jerry Afriyie. "Bestuurders zeggen tegen mij: ben je niet dankbaar? Maar hoe kan ik dankbaar zijn als je het alleen maar doet omdat we je gedwongen hebben?"

Buiten de grote steden en de Randstad is de steun voor Zwarte Piet nog steeds behoorlijk groot. Hoewel het aantal supporters van Zwarte Piet sinds 'Dordrecht' gestaag daalt, is nog altijd 56 procent van de Nederlanders vóór, zo peilde EenVandaag afgelopen week. Toch gaat Zwarte Piet helemaal verdwijnen - daar is Jerry Afriyie van overtuigd. "We hebben het gelijk aan onze kant."
Terug