NL
.
Coronapaspoort als controletoren van onze publieke ruimte
Coronapaspoort als controletoren van onze publieke ruimte
Na de corona tracing-app die met veel tromgeroffel werd aangekondigd, maar eigenlijk weinig zoden aan de dijk heeft gebracht, maakt men ons nu warm voor de nieuwste techfix, the Green Certificate, oftewel het coronapaspoort. Het zogenaamde heilmiddel om het 'normale' leven te hernemen. Maar is dit wel de oplossing? Het vereist de opzet van een hele infrastructuur die de pandemie niet zal indammen, maar vooral de toegang tot de publieke ruimte zal inperken. 'We maken een deal, waarbij we de lockdown opheffen in ruil voor onze permanente traceerbaarheid. Eens we een dergelijke digitale infrastructuur uitrollen, is er geen weg terug en zal die voor andere doeleinden ingezet worden, klinkt het bij Seda Gürses en Femke Snelting, twee experts van het Institute of Technology in the Public Interest.

Waarom moeten we bezorgd zijn over het coronapaspoort en heel de digitale infrastructuur die ze willen uitrollen om die te kunnen gebruiken? Wat is de meerwaarde van zo'n digitale infrastructuur en wie heeft er belang bij?

We vroegen het aan computerwetenschapper Seda Gürses van de Technishe Universiteit Delft en Femke Snelting van Constant, beiden zijn ook actief in het Institute of Technology in the Public Interest, een denktank over hoe technologie kan ingezet worden in het belang van het brede publiek. Met hun kritische interventies over technologie die niet in het publiek belang is, willen ze het publieke debat daarover stimuleren.

Ze zijn vooral bezorgd over de enorme digitale infrastructuur die men wil opzetten om iets te doen wat je gemakkelijk ook op papier kan doen. En vooral wat na corona, want eenmaal zo'n digitale infrastructuur op punt staat, zal die niet ontmanteld worden, maar gebruikt worden voor andere doeleinden. Dat zagen we ook recentelijk gebeuren.

Neem bijvoorbeeld de Joodse wijk in Antwerpen waar op een gegeven moment een hoog aantal coronagevallen was en de politiediensten de massaal aanwezige camera's die bedoeld waren tegen terrorisme, inzette om te monitoren of de Joodse bewoners zich aan de regels hielden en met hoeveel mensen ze in de synagogen gingen om ze vervolgens te beboeten.

Een ander voorbeeld zijn de smartcamera's voor nummerplaatherkenning die in verschillende gemeentes zijn geïnstalleerd om verkeersovertreders te registeren of om bepaalde gezochte criminelen te traceren. Deze werden tijdens de lockdowns ingezet om te kijken of mensen naar hun tweede verblijf gingen.

Femke Snelting: "Dat is inderdaad een goed voorbeeld over hoe een infrastructuur, eens die opgezet is, gebruikt wordt, met de logica die erbij hoort. Het zorgt ervoor dat je het automatisch zal gebruiken voor andere dingen. Er zijn geen regels of reflecties. Het gaat om de gevoeligheid en ethiek in het gebruik van dat soort systemen in de publieke ruimte."
Een app als magisch redmiddel

Seda Gürses: "Ik heb lang gewerkt rond privacy maar wat we voorheen informatie- en communicatietechnologie noemden, bestaat niet meer. Daarmee bedoel ik dat de systemen die wij als digitaal beschouwen, niet meer zozeer gaan over het overbrengen van informatie of het mogelijk maken van communicatie. Ook niet het begrijpen van kennis. De digitale technologie wordt meer en meer ingezet als instrumenten voor het optimaliseren van omgeving en mensen."

"De hele politiek en economie van deze nieuwe omgeving wordt gedomineerd door een paar techbedrijven die ook onder immense financiële druk staan, omdat hun waarderingen sinds de financiële crisis van 2008 zeer hoog zijn opgelopen. Dus ze moeten groeien. En de manier waarop ze groeien, overlapt met hun programma om de mens en zijn omgeving te optimaliseren."

"Het is zorgwekkend dat de verbeeldingskracht rond hoe we onze publieke gezondheidszorg willen uitbouwen om dit soort pandemieën te vermijden of aan te pakken wordt gekaapt door het idee van een app als magisch redmiddel. Zo van: iedereen gebruikt toch WhatsApp, we kunnen iets gelijkaardigs bouwen als tracing-app. Plots zagen we daar Google en Apple op het toneel verschijnen die ons wilden verzekeren dat ze zullen zorgen voor onze privacy. Alsof heel het aspect van democratisch debat niet meer bestaat."

Het lijkt alsof de met grote trom aangekondigde corona tracing-app afgevoerd is?

Seda Gürses: "Volgens onderzoek is er 60 procent penetratie nodig om zoiets te laten werken en geen enkel land zou dat penetratie-niveau hebben bereikt. Nadat er meerdere golven waren en meer lockdowns volgden, werd de tracing-app door het grote publiek alsmaar minder vertrouwd als way out."

"Er was heel veel pushback tegen die tracing-app uit verschillende hoeken. De intrede van Google en Apple zorgde bijvoorbeeld in Frankrijk voor een debat rond het verlies van soevereiniteit als dat soort internationale bedrijven de gezondheidsdata beheren."

"Ik volg vooral de situatie in Duitsland. De regering daar lanceerde de CoronaWarn-app en die werd vijfentwintig miljoen keer gedownload. Het werd in Duitsland de tweede meest populaire app. Nu is er ook LucaApp waarmee mensen  zogenaamd toegang kunnen krijgen tot bepaalde bars, concerten, stadions, etc ... Het werd gepromoot als 'hey who cares over heel dat privacy gedoe, we willen gewoon terug fun hebben, want de overheid slaagt er zelf niet in om een oplossing te vinden'.

"De tracking-app was eerder een soort populaire tool om meer steun te verkrijgen rond de coronamaatregelen. Het is duidelijk dat een app een steuntool kan zijn voor tracking maar dat het geen wondermiddel is omdat het belangrijk is dat de publieke gezondheidsinfrastructuur er klaar voor is.  De Googles en Apples kwamen tonen hoe ze de app beter kunnen laten werken met meer notificaties etc ... Maar wat zij niet konden veranderen en dat is waar het digitale het fysieke ontmoet, is dat de volksgezondheidsinstanties er niet klaar voor waren om op deze manier opgeschaald en geautomatiseerd te worden."

"Je kan niet zomaar met een app een heel gezondheidssysteem aanpassen of veranderen als daar voordien vooral op bespaard is geweest. Dat wreekt zich tijdens een pandemie. Een app zal dat niet veranderen. Hoe graag de overheden met zo'n app hun zwakke publieke gezondheidssysteem ook willen maskeren."
Pocketpower

Seda Gürses: "Zo kreeg onze onderzoeksgroep van computerwetenschappers bijvoorbeeld zelfs vragen van de overheid of het mogelijk was om de notificaties van tracing-apps te optimaliseren naargelang het aantal beschikbare ziekenhuisbedden."

"Bij een te krappe beschikbaarheid van de ziekenhuizen zouden de mensen geen notificatie krijgen dat ze risico liepen. Dat is toch een bizarre manier om na te denken over de zorg voor je bevolking. En dan kom je tot het besef dat de overheden zelf ook geïnteresseerd zijn in wat we noemen pocketpower. Omdat we die devices in onze broekzak hebben. Het geeft de eigenaars van deze apps die informatie verzamelen de macht om ons dagelijks leven binnen te dringen. En ook als het niet naar behoren werkt, kunnen ze het gewoon op Google of Apple steken."

Femke Snelting: "We zagen hoe in België heel dat contact-tracing nauwelijks heeft gewerkt. Een heel systeem voor het verzamelen van data werd snel op poten gezet, terwijl de basisinfrastructuur van testcentra tot callcenters nog niet in orde was. Daarom dat ze ook die tracing-app niet gepushed hebben bij ons. Ik ken zelf niemand die het geïnstalleerd heeft of gebruikt."
Trek uw plan

Seda Gürses: "Vorig jaar in de lente heeft de bevolking min of meer aanvaard dat de overheden niet klaar waren om een pandemie aan te pakken om welke reden dan ook. De mensen maakten zelf niet de link met de onder-investering in de publieke gezondheidszorg. Maar de zomer passeerde, de herfst, de winter met de tweede en derde golf waar we nu in zijn. En we zien dat de overheid al even onvoorbereid is als vorig jaar. Er is niets veranderd."

"Tegen de herfst vorig jaar stelden ze vast dat heel die contact-tracing niet werkte. Het gezondheidssysteem werd over heel de lijn overrompeld. Dan wordt zo'n app nog problematischer, want je zegt eigenlijk aan de mensen: 'Trek je plan'. Je voorziet als overheid geen ondersteunende maatregelen. Want als je al die notificatie ontvangt dat je met iemand in contact ben gekomen die besmet is en in quarantaine moet, welke mogelijkheden zijn er voorzien om de komende twee weken thuis te blijven zonder inkomensverlies te hebben? Dat toont dat als er geen onderliggende infrastructuur is opgezet, zo'n app nutteloos is."

En toch blijven overheden op die tech-spoor als oplossing, nu met dat coronapaspoort dat ze er willen doorduwen?

Seda Gürses: "De vraag of een coronapaspoort de pandemie zal stoppen, is hetzelfde als de vraag of een gewoon paspoort illegale migratie stopt. Neen dus."

Femke Snelting: "Het doel van dit digitale coronapaspoort is niet om de verspreiding van de pandemie te stoppen in tegenstelling tot de belofte die de tracing-app wel had. Het digitale coronapaspoort gaat over hoe we groepen mensen kunnen managen tijdens de pandemie."

"Het coronapaspooort gaat dus totaal niet om de zorg voor mensen die ziek zijn of de preventie ervan. Het gaat niet over hoe je het gezondheidssysteem afstemt tijdens een pandemie, of hoe je een pandemie preventief kan aanpakken. Noch over hoe je moet zorgen voor een ander ecologisch systeem dat ervoor zorgt dat er minder pandemieën komen."

"Het is een digitale infrastructuur die ons verkocht wordt als een techfix, terwijl het eigenlijk niets oplost maar wel de zakken van heel veel mensen zal vullen. En het zorgt er vooral voor dat heel het debat over vrijheid van bewegen en vrijheid van verkeer, geen onderwerp wordt van een publiek debat.:

"Europa staat er ook niet echt om bekend om dat soort debatten te voeren. EU is de zogenaamde democratische structuur die Frontex toelaat. En het opzetten van de infrastructuur voor een coronapaspoort kadert in dezelfde logica."
Traceren en beperken van bewegingsvrijheid

Seda Gürses: "Met hun voorstel voor het coronapaspoort kapen ze vooral onze verbeelding over hoe je een systeem kan opzetten van gegevensbeheer. Ik was daarnet een artikel aan het lezen dat gepubliceerd is door de Europese Commissie. En daar lees je zwart op wit dat het doel is, het beheren van beperkingen op vrijheid van beweging. Het gaat dus niet over de vrijheid van bewegen op zich. Het gaat over het optimaliseren van het beheer van de beperkingen in de vrijheid van bewegen. En daarnaast is het een infrastructuur die individuen traceert. Doordat zo'n app op je telefoon staat, wordt er een hele infrastructuur gecreëerd waarmee individuen adresseerbaar en tegelijkertijd traceerbaar worden. De bedoeling is ook dat deze hele infrastructuur centraal kan beheerd worden."

"Als je normaal gezien een paspoort wilt aanvragen ga je naar de ambassade van je land. Het is een tool van uw overheid die andere overheden laat weten of je al dan niet de grens over mag. Het effectief scannen van het paspoort, gebeurt alleen op de infrastructuur van de luchthaven of aan de grens. Op andere plaatsen kunnen ze wel je paspoort vragen maar dan kijken ze enkel naar de foto of jij het bent."

"Nu willen ze je een token, een app, opdringen, die digitale informatie verschaft of je al dan niet gevaccineerd of getest bent. En daarvoor moeten ze een hele infrastructuur opzetten waarbij de code in de app die ze je geven overal kan gescand worden. Dus de administratieve macht die alleen de grenswacht had, wordt nu uitgebreid naar andere sectoren: je werkgever, de cinema, concertzaal, kapper, ... In die zin is het een paspoort voor alles. Je moet het met je meedragen zodat je vrijheid van bewegen kan beheerd worden. En dergelijke infrastructuur is enkel mogelijk omdat we smartphones hebben.

We gebruiken onze smartphone toch al voor allerlei diensten, waarom ons zorgen maken over een coronapaspoort?

Femke Snelting: "Inderdaad we dragen onze smartphones overal mee. We regelen er al allerlei diensten mee zoals betalingen via phonebanking, online bestellingen etc, ... Het wordt dan ook verleidelijk voor allerlei overheden en diensten om dat coronapaspoort eens het op punt staat overal te vragen. Dit is een enorme shift van macht uit de handen van de publieke instellingen naar de techbedrijven. Dat vind ik echt shockerend, als je nadenkt over de gevolgen hiervan en wie verantwoordelijk wordt voor heel deze infrastructuur en vooral wie eraan zal verdienen. Want daar gaat het natuurlijk ook om."

"En daarenboven is het een infrastructuur die in een rush zal opgezet worden, niet ondersteund is door een bestaande publieke infrastructuur. Door de grote druk voor een snelle oplossing vanuit verschillende sectoren: toerisme, eventsector, ... - zullen we dus een infrastructuur krijgen die niet getest is en waar geen feedback of publiek debat over is."
Fysieke restricties in ruil voor digitale restricties

Seda Gürses: "We zijn een deal aan het maken, waarbij we de lockdown opheffen, in ruil voor onze permanente traceerbaarheid. We accepteren het permanent bij ons dragen van deze app, die bepaalt wanneer we al dan niet toegang mogen hebben tot de publieke ruimte."

"We ruilen in feite de fysieke restricties in tegen digitale restricties en op het eerste zicht voel en zie je het niet meteen. Net zoals we trackers hebben op dieren om te kunnen checken waar ze zich bevinden. We accepteren nu een gelijkaardige infrastructuur voor mensen. Het is een heel manipulatieve move om dit 'terug naar normaal' of 'de weg naar vrijheid' te noemen."

"Daarnaast is het ook een enorm uitgebreide infrastructuur die moet opgebouwd worden. Het zal jaren duren om dit systeem op poten te zetten en te optimaliseren. Het zal er zeker niet voor de zomer staan. Waarschijnlijk zullen ze in de zomer met iets voorlopigs komen, bijvoorbeeld in de vorm van een pdf met een QR-code."

"De grootste uitdaging is dat het hele systeem zodanig moet opgezet worden, dat ze zeker weten dat de token of code in de app die je bij je hebt, wel degelijk over jou gaat."

"En dat is dus waar je begrijpt dat de immuniteitspaspoorten onvermijdelijk een koppeling met identiteit vereisen, en dus de invoering van digitale identiteit doorduwen. Ook als ze het niet direct integreren in het systeem. Alleen al doordat het certificaat je naam heeft, moet iemand kunnen controleren of jij het bent. Dat geeft hoop aan al die bedrijven die bezig zijn rond digitale ID. Ze hebben namelijk de toegang nodig tot de infrastructuur van identiteitscontrole die nu bij de overheden zit. We zullen een samenwerking krijgen tussen overheden en techbedrijven in het managen van de bevolking."

Het gaat hier dus niet enkel om bezorgdheid om de privacy?

Femke Snelting: "Er is natuurlijk een element van privacy waar we ons zorgen over moeten maken, maar dat is niet het enige dat speelt. Je hebt al bedrijven die doen aan wat je noemt soft identity zoals je Facebookaccount e.d. naadloos overgaan in het aanbieden van allerlei diensten. Ze hebben nu een soort plafond bereikt van mogelijkheden. En de ontwikkeling van die hele infrastructuur voor zo'n coronapaspoort biedt bedrijven als Facebook en Google, heel wat mogelijkheden om nieuwe diensten aan te bieden die ze voordien niet konden bieden."

"Zo'n systeem, eens opgezet, opent de gateway naar andere soorten gebruik. En dat baart zorgen. Neem bijvoorbeeld je paspoort dat initieel enkel bedoeld was aan de grensovergangen en nu ook door een aantal andere instanties gevraagd wordt. De app staat op je telefoon die je altijd bij je hebt. Je gebruikt het om je cinematicket te kopen, om in je Facebookaccount in te loggen etc ... Je ziet algauw hoe dat soort diensten ook gemakkelijk naar jouw bewijs voor immuniteit kunnen vragen om toegang te krijgen tot een ruimte: een concert, club of festival. En je kan denken: 'oh dit is toch maar entertainment', maar het is een enorme shift naar waar controle en tracking verder uitdeint. Het betekent dat elke beweging die je maakt, traceerbaar moet zijn voor bepaalde instanties."

"De vraag is vooral wat de impact van zo'n infrastructuur zal zijn op het publieke leven. En de mogelijkheid om enige zeggenschap te hebben in hoe de flow van mensen beheerd wordt. Dat is een moeilijk gesprek. Omdat we niet gewend zijn om na te denken over de relatie tussen digitale infrastructuur en democratie."
Bewegingsvrijheid van groepen 'managen'

Seda Gürses: "Het Chinese model van digitale controle wordt in het Westen enorm bekritiseerd. Maar dezelfde voorstellen doen hier nu gretig hun opgang. Bijvoorbeeld de mogelijkheid om na te gaan of er in bepaalde wijken of steden veel cases zijn om die dan af te sluiten. Een aantal zogenaamde democratische landen kijkt al serieus naar  zulke praktijken. Je kan met zo'n coronapaspoort en de bijbehorende infrastructuur ook een stapje verder gaan en gebieden identificeren waar bijvoorbeeld meer of minder mensen gevaccineerd zijn en daar bepaalde maatregelen instellen."

"We moeten vooral naar de schaal kijken van deze digitale infrastructuur die men wil opzetten. Het zal niet enkel gaan over een individu die al dan niet de grens over mag. Het zal verschillende sectoren combineren: grensovergang, gezondheid, events, ... Het doel is groepen mensen managen op basis van bijvoorbeeld de kleurcodes op hun app. We hebben nog niet helemaal begrepen welke verreikende imaginaire mogelijkheden dat heeft. We hebben het alleen op de grappige manier gezien met het Pokemon Go-spel dat duizenden mensen naar een bepaalde plek lokte."

Femke Snelting: "Een coronapaspoort wordt geïnitieerd onder het voorwendsel van veiligheid. Het gaat hier vooral om het opzetten van een soort dashboard-maatschappij. Waar groepen mensen op basis van kleurcodes al dan niet toegang krijgen tot de publieke ruimte. Het wordt een nieuwe manier van 'crowd control'."

Seda Gürses: "Het is ook gewoon een rare denkkronkel om zo'n infrastructuur op te zetten als je de pandemie wil beheersen. Als het vaccin de oplossing is, waarom gewoon niet zoveel mogelijk vaccineren? Dit coronapaspoortvoorstel gaat om de hele visie van digitale bevolkingscontrole die overheden met techbedrijven zal doen samenwerken, wat allesbehalve democratisch of vrij zal zijn."

Femke Snelting: "Frontex is voor mij een duidelijk voorbeeld. Dat is een hele infrastructuur, die gebouwd is voor de controle van de buitengrenzen van de EU. Het is helemaal uit het zicht van de gewone burgers. Het is super hightech en gefinancierd met enorme sommen EU-geld. We hebben er totaal geen debat over gehad, of hebben niet de mogelijkheid om hen ter verantwoording te roepen. Dit soort toestanden roepen we over ons heen als we deze infrastructuur laten opzetten."

Hoe kunnen we mensen bewust maken over de impact van deze hele digitale infrastructuur rond het coronapaspoort?

Femke Snelting: "Als je we dit soort infrastructuur niet kunnen omkaderen en reguleren en of inspraak in krijgen waarom zouden we het dan doen?"

Seda Gürses: "Het is vooral de mensen bewust maken over de impact van de overgang van fysieke naar digitale dataverzameling die het centraal controleren van verplaatsingen makkelijker maakt."
Brusselse Nieuwstraat

Femke Snelting: "Bijvoorbeeld in de Nieuwstraat in Brussel is er al een systeem dat traceert hoeveel mensen er door die straat wandelen, waar ze stoppen en hoeveel tijd ze daar spenderen. En deze info wordt ook gebruikt door immokantoren om de huurprijzen te bepalen van de winkelpanden. Met de pandemie gebruikten ze het systeem nu om na te gaan hoeveel volk er is in de Nieuwstraat. Dat werd dan weergegeven in kleurcodes oranje, rood en groen, Dit systeem houdt niet mijn persoonlijke gegevens bij, maar telt hoeveel unieke telefoons er passeren. Het is dit soort 'crowd management' dat je in gedachten moet hebben bij het coronapaspoort. Groepen mensen kunnen dan toegang ontzegd worden tot bepaalde publieke plaatsen, naargelang de gemiddelde hoeveelheid besmettingen bijvoorbeeld."

"Ik wilde onlangs bijvoorbeeld deelnemen aan de vrouwenstaking en betoging op 8 maart in Brussel en op de website van de organisatie stond dat je je moest registreren via een eventsysteem als Eventbrite. Een paar honderd mensen waren ingeschreven, maar tijdens de betoging kwamen er nog honderden mensen bij die niet geregistreerd waren. Hoe ga je dat managen. Gaan ze met een scanner aan de betoging staan en iedereen scannen voor ze mogen deelnemen?:

"Het gaat mij gewoonweg om het idee dat data van mensen die naar een betoging gaan in de handen komen van een techbedrijf. Wat gaan ze daarmee doen? En het lijkt een normale zaak, want blijkbaar had niemand in de organisatie de reflex gehad, van 'kunnen we dit wel maken'? De hele logica van 'we registreren ons online toch om toegang te krijgen tot bepaalde diensten, waarom ook niet voor een betoging' heeft de kritische reflectie daarover weggevaagd."
De macht van Google en Apple

Seda Gürses: "Ja deze visie is helemaal ingebed in de Nederlandse coronacheck-app. Die laat toe dat iedereen je kan scannen. Stel je voor, straks mag je weer naar een betoging, maar je moet je wel eerst laten scannen via de app om 'veiligheidsredenen'. En het zijn de organisaties zelf die scannen, niet de politie.

Heel onze digitale infrastructuur zit nu al in handen van een paar techbedrijven. Welke smartphone je ook hebt, er is de keuze tussen twee softwaresystemen, Android van google of IOS van Apple. En al de apps draaien op een van de twee systemen. En dat geeft deze techbedrijven een enorme infrastructurele macht om te bepalen wat er al dan niet mogelijk is. Dat toonden ze met de discussie rond de contact tracing-app.

Google en Apple gingen gelijk over tot deze in hun eigen software steken en te pushen op alle telefoons via een update. En veel mensen begrijpen niet welke impact dat heeft. Waarom kan een bedrijf als Apple dat gewoon pushen met een update, zonder dat je daar zelf eerst voor kiest? Hun boodschap aan de overheid is: 'Wij zullen dit wel voor je doen. Wij beslissen waar jij nog controle over kunt hebben.' En dus, hoe meer we pushen voor al deze apps op de smartphones of in de clouds, hoe meer we sowieso onder controle van deze bedrijven komen."

Femke Snelting: "Ze zijn ook politiek niet neutraal en ze zijn transnationaal, waardoor ze niet aan nationale regels onderworpen zijn."

Wat kunnen wij doen? We kunnen deze digitale ontwikkelingen niet meer stoppen. Hoe kunnen we het herdenken, zodat het in het belang van de mensen functioneert?

Seda Gürses: "Als mensen zich en masse zouden verzetten tegen dit coronapaspoort, zou het alvast al een enorm signaal zijn."

Femke Snelting: "Wat bijvoorbeeld interessant is om te zien, zijn de bewegingen rond platformwerk zoals Uber en Deliveroo waar mensen die daarvoor werken, zich wel lokaal organiseren om minimumlonen en rechten te vragen, gebruikmakend van de lokale regels en wetten. Het gaat erom het niet los te laten en te denken dat het dingen zijn die over onze hoofden spelen waar we geen vat op hebben."

"Het coronapaspoort speelt niet alleen op Europees maar ook op globaal niveau. Dus we moeten een manier vinden om solidariteit te zoeken met andere bewegingen en samen strategieën over de grenzen heen te ontwikkelen. Bezorgde burgers, activisten en mensen die in de tech-omgeving werken zoals Seda Gürses kunnen helpen om te begrijpen wat er aan de hand is en waar we druk moeten zetten. We mogen vooral niet denken dat zo'n infrastructuur logisch of vanzelfsprekend is. Ik denk niet dat we het helemaal kunnen tegenhouden Het zijn immense machten. Maar ik denk dat er manieren zijn om de toepassingen in deze structuren te herdenken en daar wil ik energie insteken."
Terug