NL
.
Hoe vertaal je het n-woord?
Bron: nrc.nl
Hoe vertaal je het n-woord?
Steeds meer mensen zetten vraagtekens bij de Nederlandse vertaling van het woord ‘Negro’. ‘Dit is de zwartepietendiscussie in het klein.’

'Als ik een woord gebruik,' zei Hompie Dompie misprijzend, 'betekent dat woord precies wat ik verkies - niet meer en niet minder.' 'De vraag is nu maar,' zei Alice, 'of je aan één woord zoveel verschillende betekenissen kunt geven.' 'De vraag is,' zei Hompie Dompie, 'wie de baas is - uit.' Deze dialoog uit Alice in Wonderland haalt de Vlaamse schrijver en filmmaker Neske Beks aan in een nog te publiceren essay voor de Nederlandse Boekengids over de discussies rondom enkele recente vertalingen waarin Negro of nègre vertaald werd: 'In Amerika staat het woord al sinds 1967 ter discussie, zoals in het tijdschrift Ebony waar redacteur Lerone Bennett Junior zich afvroeg: 'In de context van de raciale spiegel is het de vraag of het woord Negro wel zoveel verschillende betekenissen met zich kan meedragen en of het niet beter is het te vervangen door woorden als "zwart" of "Afro-Amerikaans".' Wanneer ik dat stuk nu lees, moet je concluderen dat we in Nederland 52 jaar later nog steeds vechten met formuleringen en namen.'

Beks is niet de enige die vraagtekens zet bij enkele recente Nederlandse vertalingen. Dipsaus - een tweewekelijkse podcast door vrouwen van kleur - besteedde een hele uitzending aan de Nederlandse vertalingen waar regelmatig a black man, nigger of Negro standaard als neger wordt vertaald. Aanleiding was de vertaling van Frantz Fanons Zwarte huid, witte maskers. De sprekers op de podcast stelden vast dat het probleem lag in het "witwassen van radicale, zwarte denkers en een algeheel gebrek aan bewustwording binnen de Nederlandse uitgeefwereld als het gaat om belangrijke zwarte, radicale schrijvers en denkers".
Lees ook: Hoe het woord 'blank' door de jaren heen is gebruikt

De gevallen staan niet op zichzelf. In 2017 paste De Arbeiderspers de titel Negerland van Margo Jefferson aan, na protesten van onder meer Seada Nourhussen. De titel bleef nu onvertaald: Negroland. In de dit jaar verschenen vertalingen Drijfzand Schutkleur van Nella Larsen en Uit de maat van William Kelley staat er nog steeds neger, en heet de huidskleur 'blank' en niet wit.

Dit najaar werd de discussie op de spits gedreven toen vertaler Harm Damsma een nawoord schreef bij het door hem vertaalde essay Niet door water maar door vuur. 'Baldwins veelvuldig gebruik van het woord Negro in The Fire Next Time (gemiddeld één keer per bladzijde) is een te opvallend stilistisch kenmerk om over het hoofd gezien te worden', stelde hij daar. Damsma en Rebecca Wilson, zijn redacteur bij De Geus, discussieerden de hele zomer maar werden het niet eens. De uitgever paste de vertaling aan. Dat een uitgever zo'n ingreep deed in de tekst van een gerenommeerd vertaler was ongekend, en kon bij veel vertalers op weinig begrip rekenen. Damsma in het nawoord: 'Tot mijn spijt, en tegen mijn zin, zijn op last van de uitgever de woorden "neger" en "blanke" uit mijn tekst verwijderd en vervangen door de thans vigerende politiek correcte termen "wit" en "zwart".'
Pietendiscussie

Met deze openlijke controverse is de vertaalkwestie opeens breed op de kaart gezet. Het verschil zit volgens Rebecca Wilson erin dat vertalers gericht zijn op de tekst, terwijl een uitgever ook kijkt naar de maatschappelijke context waarin een boek verschijnt. "De conventie is dat vertalers het laatste woord hebben. De vertaler zei: 'Dit is niet de zwartepietendiscussie, we hebben het over literatuur'. Maar het is de zwartepietendiscussie in het klein; een bevolkingsgroep die zich emancipeert, versus een gevestigde orde die zijn eigen conventies niet wil bevragen."

Volgens Wilson past het argument van de authenticiteit van de tekst hier niet omdat de gevoelslading van het woord is veranderd. "Als je de taal uit de jaren zestig wil handhaven, dan hoef je ook niet met een nieuwe vertaling te komen, maar in het algemeen geldt toch dat een vertaling na dertig jaar verouderd is. Baldwin heeft er zelf voor gekozen om het woord Negro niet meer te gebruiken in zijn latere roman, If Beale Street Could Talk. Als je nu kijkt naar de neutrale vertaling van Negro, dan is dat niet neger."

NRC Boeken

Elke vrijdag het laatste boekennieuws met onze recensies, de interessantste artikelen en interviews.

Daar is Beks het mee eens: "Heeft meneer Damsma zich ooit gerealiseerd dat het wellicht een privilege is dat hij het gebruik van het n-woord als een stijlkeuze kan zien? Een privilege dat voor mij noch Baldwin was en is weggelegd." Damsma wil het laten rusten: "Ik betreur alle ophef die is ontstaan over het conflict tussen uitgeverij De Geus en mij, omdat die alleen maar afleidt van waar het mijns inziens om gaat: het werk van Baldwin en het belang dat dat nog steeds kan hebben voor lezers van nu", mailt hij.

Damsma is niet de enige die kritiek kreeg. Ook Jeanne Holierhoek vertaalde nègre met neger en blanc met blank, naast afwisselend gebruik van zwarte man of wit, in de nieuwe vertaling van Fanon. Zij verantwoordt zich voor haar keuze op de site van uitgeverij Octavo en beroept zich op de wens van de erven, die de vertaling met 'zwarte man' in plaats van 'neger' afwezen. Ze schrijft: 'Ze gaven er een beknopte motivatie bij: geen verhullen van de realiteit en het geweld van taal, geen eufemismen, geen aanpassing aan de hedendaagse moraal en sociale context.'
Kolonialisme

De uitgever en de vertaler hadden dit op een andere manier moeten overleggen met de erven, vindt Grâce Ndjako, teaching-assistent niet-westerse filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Fanon, afkomstig uit Martinique, gaat in zijn boek de dialoog aan met zijn voorgangers over de koloniale situatie. Ndjako: "Frans kolonialisme was gericht op assimilatie, zwarte mensen moesten zwarte Fransen worden. Aan de erfgenamen had duidelijk gemaakt moeten worden dat met de vertaling van nègre in neger deze koloniale realiteit niet tot zijn recht zou komen. In het Frans is het woord nègre direct gekoppeld aan het woord slaaf/slavernij. Fanon heeft een specifieke betekenis als hij het gebruikt. In Nederland wordt het n-woord te pas en te onpas gebruikt, het wordt vaak nog als neutraal synoniem voor een zwart persoon gezien."
Voor het eerst in lange tijd zijn twee boeken van de legendarische James Baldwin in het Nederlands vertaald. Lees ook: 'Mensen hoeven niet per se slecht te zijn, het volstaat dat ze geen ruggengraat hebben'

Een ander probleem volgens Ndjako is dat noirceur is vertaald als 'zwart-zijn', terwijl het gaat om 'geracialiseerd tot zwart'. De gepaste term was dus zwartheid geweest. "Het gaat niet om de kleur die je door je geboorte hebt, maar hoe je door de ander bent gemaakt. Dat is een cruciaal verschil." Wat haar betreft was de vertaling nègre onvertaald gelaten en cursief gezet.

Woorden onvertaald laten, daar is Jessica Nash geen voorstander van. Als redacteur bij Atlas Contact was zij verantwoordelijk voor Uit de maat van William Kelley, en ook voor Colson Whiteheads bestseller De ondergrondse spoorweg. "Als vertaler heb je met de brontekst om te gaan. Bij Whitehead komt het woord nigger zo vaak voor dat je weet dat dat een bewuste keuze is. We hebben het vertaald omdat er een Nederlands equivalent voor is. Kelley's Uit de maat verscheen in de jaren zestig, Whiteheads bestseller speelt zich af op een plantage in het diep racistische zuiden."
21-jarige zoon

Het gaat daarbij ook nadrukkelijk om de context, benadrukt Nash: "Bij Kelley heb ik een analyse gemaakt van de woorden die hij gebruikt als het gaat om coloured, Negro, black, nigger - je ziet dan zijn heel consequente keuzes. Hij wilde er iets mee zeggen en dan is het onze taak om daar in de vertaling geen afbreuk aan te doen. Literatuur wringt en schuurt, moet niet gemakkelijk zijn. Door met verbloemende taal het fenomeen een andere naam te geven verdwijnt het niet." Daarnaast vindt Nash dat je een taalpolitieke discussie die nu speelt, "hoe belangrijk die ook is, niet moet loslaten op een roman van vijftig jaar oud".
Lees ook: Iedereen die denkt dat hij of zij man, vrouw, wit of zwart 'is', heeft een probleem

Dat het literaire vakgebied te wit is, daarover is iedereen het wel eens. Meer zwarte vertalers zou een uitkomst zijn, maar ook sensitivity readers zouden kunnen bijdragen, aldus Wilson. Die lezers zijn er in de VS om de gevoelswaarde van teksten te beoordelen.

Beks richt samen met anderen in Nederland en België om die reden Alphabet Street op, een zwarte-schrijversgilde. Stel dat De Geus de vertaling niet had aangepast, vraagt Beks zich af, dan had ze haar zoon Baldwins essay niet laten lezen. "Stel dat ik James Baldwin zou zijn én hier en nu een woord gebruik dat over 55 jaar niet meer in gebruik is of allerlei gemengde gevoelens oproept. Bijvoorbeeld omdat het een jonge zwarte lezer - zoals mijn zoon van 21 - iedere keer dat het gebezigd wordt een stap naar achteren duwt." Beks rekent uit: in dat geval zou de jonge zwarte lezer bij Baldwins essay 163 keer naar achteren zijn geduwd.
Terug